BÌNH BÀI THƠ "ĐÈO BA DỘI" CỦA HỒ XUÂN HƯƠNG
Một đèo, một đèo, lại một đèo,
Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo.
Cửa son đỏ loét tùm bum nóc,
Hòn đá xanh rì lún phún rêu.
Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc,
Đầm đìa lá liễu giọt sương gieo.
Hiền nhân quân tử ai là chẳng?
Mỏi gối chồn chân vẫn muốn trèo.
Đèo Ba Dội hay còn gọi là đèo Tam Điệp là ranh giới tự nhiên giữa hai tỉnh Ninh Bình và Thanh Hóa, gồm ba dốc cao nối tiếp nhau.
Đèo có một cổng giống như cổng thành sơn màu đỏ. Lâu năm, cây cỏ mọc um tùm trên nóc làm tăng thêm vẻ cổ kính.
Hồ Xuân Hương ở bài thơ này, câu phá đề rất lạ:
Một đèo, một đèo, lại một đèo,
Sao nữ sĩ không viết là: Một đèo, hai đèo, lại ba đèo? Vì viết như thế thì lộ rõ vị trí của người đếm là nhìn từ xa. Còn viết: Một đèo, một đèo, lại một đèo thì nhạc điệu câu thơ cho thấy tư thế, thậm chí cả hơi thở mệt nhọc của người đang cố leo đèo.
Vừa hết dốc này, chưa kịp nghỉ ngơi cho khỏe thì dốc khác lại sừng sững trước mắt.
Lên đến đỉnh đèo, lữ khách thở phào sung sướng trước cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ hiện ra trước mắt và bật thốt lên lời khen ngợi:
Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo.
Ở những bài viết về đề tài thiên nhiên, Hồ Xuân Hương gọi đấng sáng tạo ra muôn vật trên mặt đất là Tạo hóa… thì ở bài này, bà dùng đại từ phiếm chỉ "ai" và như thế là nữ sĩ đã hạ bớt quyến năng tối thượng của siêu nhiên để cho gần với con người hơn.
Hai câu thực tả chi tiết:
Cửa son đỏ loét tùm bum nóc,
Hòn đá xanh rì lún phún rêu.
Cửa son, hòn đá... là những sự vật bình thường nhưng Cửa son đỏ loét và Hòn đá xanh rì thì đã thấp thoáng dấu ấn Xuân Hương.
Thêm hai tính từ đỏ loét và lún phún đã rõ ràng là Xuân Hương chẳng lẫn bởi bà rất giỏi trong sáng tạo và chơi từ độc!
Hai câu luận tiếp tục tả cảnh đèo Ba Dội:
Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc
Đầm đìa lá liễu giọt sương gieo
Ngay cái kiểu đưa tính từ lên trước danh từ chỉ sự vật cũng thể hiện chủ ý của nữ sĩ là muốn nhấn mạnh tính chất, đặc điểm của sự vật đang hiện hữu trước mắt. Nghệ thuật đối ở cặp câu luận quá chỉnh:
Lắt lẻo cành thông/ Đầm đìa lá liễu; cơn gió thốc / giọt sương gieo.
Liên tưởng bất ngờ và thú vị nằm ở hai câu kết:
Hiền nhân quân tử ai là chẳng?
Mỏi gối chồn chân vẫn muốn trèo.
Cái này mới thật sự Hồ Xuân Hương đây! Tả thực mà ám chỉ, thanh mà tục, tục mà thanh.
Ngày xưa, những đệ tử của Nho giáo theo đòi nghiệp bút nghiên hay muốn học hành đỗ đạt để ra làm quan đều phải vào Kinh ứng thí (kinh đô Huế).
Muốn vào Huế thì bắt buộc phải leo qua đèo Ba Dội cheo leo, hiểm trở, cho dù mỏi gối chồn chân vẫn muốn trèo; sức cùng lực kiệt vẫn muốn trèo!!! Chứng tỏ "cái đèo" ấy có sức cuốn hút ghê gớm khó mà cưỡng lại.
Đúng là tiếng cười châm biếm của nữ sĩ họ Hồ đau như roi quất vào mặt và tiếng cười khanh khách ấy còn vọng mãi tới bây giờ - khi đám đạo đức giả đang nhan nhản trong xã hội.
Theo: Hoa Mai
