Khoa học về nụ cười

 

Khoa học về nụ cười

 

* Thật, giả nụ cười

Các cơ khác cũng có thể tạo nụ cười, nhưng chỉ có sự phối hợp đặc biệt của cơ gò má và cơ quanh mi mắt mới tạo nên biểu hiện chân thật của cảm xúc vui vẻ. Các nhà tâm lý học gọi đây là "nụ cười Duchenne", theo tên của nhà giải phẫu học người Pháp ở thế kỷ 19 - Guillaume Duchenne, người đầu tiên “giải phẫu” nụ cười qua “đôi môi, khóe mắt”. Trong cuốn sách Mecanisme de la Physionomie Humaine xuất bản năm 1862, Duchenne viết rằng, người ta có thể chủ ý vận động cơ gò má, nhưng chỉ có "cảm xúc ngọt ngào của tâm hồn" mới buộc được cơ quanh mi mắt tham gia. "Tính ì của nó trong việc cười vạch mặt sự giả tạo", Duchenne viết.

Trong nhiều thập kỷ, nghiên cứu của Duchenne bị quên lãng. Mãi đến thập niên 1970, sử dụng hệ thống mã hóa nét mặt được gọi là FACS (Facial Action Coding System), hai nhà tâm lý học Paul Ekman và Wallace Friesen ở Đại học California tại San Francisco xác định chính xác các cơ chi phối 3.000 nét mặt, tái khẳng định sự phân biệt của Duchenne giữa nụ cười thật lòng và các loại nụ cười khác.

Thật ra, não chúng ta phân biệt dễ dàng nụ cười nào là thật lòng, nụ cười nào là “xã giao”, nhờ đối chiếu hình dạng khuôn mặt với “nụ cười chuẩn”, cân nhắc tình huống và lường trước nụ cười. Khi cười đáp lại, não sẽ kích hoạt các vùng thần kinh giống như người cười và chúng ta có thể nhận diện thật, giả.

* Hình chiếu xã hội

Không có gì lạ khi trẻ sơ sinh cũng có thể “diễn cảm”, nở nụ cười “xã giao” với người lạ và dành nụ cười Duchenne thật lòng với mẹ của mình.

Khi trẻ trưởng thành, khuynh hướng cười khác đi theo giới tính. Hai giới đều có khả năng nở nụ cười Duchenne ngang nhau, nhưng nam giới nói họ cười ít hơn phụ nữ và cả hai giới đều nghĩ đó là do giới tính. Các nhà khoa học hành vi cũng tin thế (rằng nữ cười nhiều hơn so với nam). Nói chung điều đó có vẻ đúng.

Sự hiện diện của những người xung quanh cũng ảnh hưởng đến nụ cười của chúng ta. Tất nhiên mọi người cũng thường cười một mình, nhưng nhiều người tin rằng, bối cảnh xã hội tác động đôi môi của chúng ta mạnh hơn. Ngay cả ở cùng mức độ hạnh phúc, người ta cũng mỉm cười nhiều hơn khi tưởng tượng có những người khác xung quanh hơn khi ở một mình.

 

* Đời khác đi khi ta cười

Vào thế kỷ 19, nhà tâm lý học người Mỹ William James cho rằng nét mặt của chúng ta và những thay đổi khác của cơ thể không phải là hệ quả của cảm xúc tình cảm mà là nguyên nhân. Một điều gì đó tích cực xảy ra, bạn mỉm cười, và điều này – chính hành vi cười chứ không phải là sự kiện - làm cho bạn cảm thấy vui. Khoa học hiện đại đã phần nào ủng hộ luận thuyết này - có bằng chứng cho thấy việc mỉm cười có thể cải thiện tâm trạng của bạn.

 

Hãy tưởng tượng đến một buổi tiệc với tâm trạng lo lắng và khuôn mặt nhăn nhó, và điều đó ảnh hưởng tiêu cực như thế nào đến cảm xúc của bạn khi gặp gỡ những người khách khác. Ngược lại, đến dự tiệc với một nụ cười và bạn có khả năng nhìn thấy nét mặt của người khác thông qua lăng kính tích cực. Nếu bạn có thể làm cho những người khách khác ở bữa tiệc mỉm cười, bạn thực sự có thể thay đổi cách họ nhìn thế giới.

STINFO số 10/2015

Hạnh phúc tròn, hạnh phúc khập khiểng trong hôn nhân

 

Hạnh phúc tròn, hạnh phúc khập khiểng trong hôn nhân

 

Ngày nay, niềm tin vào một hạnh phúc TRÒN không còn tồn tại. Có những thứ gọi là hạnh phúc nhưng vẫn có phần méo mó, và ở những điểm méo đó, họ chấp nhận và cảm thấy thoải mái. Bấy giờ, họ sẽ đặt ra quy luật riêng.

 

Lấy ví dụ về một mối quan hệ tình yêu mở (open relationship), hai vợ chồng sẽ có quy tắc riêng là có thể quan hệ với những người thứ ba nhưng không được nảy sinh tình cảm. Họ cho rằng, làm như vậy là để mang lại cảm xúc mới lạ và hâm nóng tình cảm. Thế nhưng, hạnh phúc mà đấng tạo hóa ban tặng cho loài người luôn phải TRÒN. Trong cảm giác yêu phải bao gồm cảm giác an toàn. Nghĩa là khi ở bên người đó, mình không còn cảm giác lo lắng, sợ sệt. Một khi đã đặt ra quy luật hay bất cứ điều kiện gì, có nghĩa là một trong hai người đang lo sợ người kia sẽ vượt qua ranh giới và phá vỡ vỏ bọc hạnh phúc.

Nói cho dễ hiểu hơn, mối quan hệ KHÔNG TRÒN đó sẽ có nhiều sự thiệt thòi. Họ cho rằng nếu cả hai chịu thiệt thòi vì nhau và xem nó là công bằng, họ sẽ đạt được hạnh phúc. Tuy nhiên, dưới góc nhìn khoa học, đó chính là một dạng hạnh phúc “khập khiễng”.

Có thể nói tỷ lệ ly hôn ngày nay cao hơn ngày trước rất nhiều, nhưng điều đó không có nghĩa là ngày nay chúng ta ít hạnh phúc hơn ngày trước. Trước đây một cặp vợ chồng nhiều mâu thuẫn vẫn sống chung và chịu đựng, cũng bởi do định kiến xã hội. Ngày nay, phụ nữ có sự nghiệp, có chính kiến… đương nhiên quyết định chia tay là khó khăn nhưng động lực thúc đẩy họ chấm dứt mối quan hệ mạnh hơn rất nhiều. Đó là vì rào cản xã hội bây giờ ít hơn ngày xưa. Sự thật là chúng ta không có nhiều kiến thức về tình cảm và không áp dụng được vào cuộc sống.

Theo nghiên cứu ở Hoa Kỳ, tỷ lệ ly hôn là 53%. Trong số 53% cặp ly dị này sẽ có một số tái hôn. Trong số hôn nhân lần hai này sẽ có 66% tiếp tục ly dị, có nghĩa là trong 3 người tái hôn sẽ có 1 người ly dị. Tiếp tục, nếu như họ ly hôn lần hai và tiến tới hôn nhân lần 3, tỷ lệ ly hôn là 75%, tức là trong 4 người tái hôn lần 3, sẽ có 3 người ly dị. Một tỷ lệ khủng khiếp, điều đó chứng minh, người tưởng chừng đã từng sai, có kinh nghiệm sẽ khôn hơn, làm đúng hơn nhưng trên thực tế, sau mỗi lần ly hôn, họ đúc kết ra được một định kiến khác mà họ cho là đúng. Họ đã “khập khiễng” rồi, lại bê luôn cái “khập khiễng” đó vào cuộc hôn nhân sau, nên đã sai lại càng sai tiếp. Bởi vậy, nếu bạn không có kiến thức về hôn nhân thì nên học, nếu có khập khiễng hay tổn thương thì nên chữa lành, để những vết sẹo mới không chồng lên những vết sẹo cũ.

Nhưng làm sao để chữa lành?

Để hàn gắn vết thương tinh thần cần có cả một bộ môn khoa học về chữa lành, về triết lý sống. Chúng ta cần hiểu về cái tâm không phán xét, biết mình là ai, biết tha lỗi cho mình, tha lỗi cho người. Đến lúc đó, chúng ta mới trở thành một người lành lặn cả bên ngoài lẫn bên trong. Khi không được trang bị kiến thức về tình yêu, tình cảm, chúng ta sống cùng những tổn thương và mang theo suốt cuộc đời. Bản chất của hôn nhân không hề có sự hiện diện của đau khổ, có con đường dù rất hẹp nhưng nếu đi đúng đường, chúng ta vẫn có được hạnh phúc thật sự. Và số người hạnh phúc thật sự theo tôi không đến 5%.

Nhưng thực tế, quan niệm về hạnh phúc khác nhau bởi mỗi người có một con đường khác nhau.

Họ có thể có con đường đi khác nhau nhưng cảm giác hạnh phúc là cảm giác hạnh phúc. Ở đây là hạnh phúc đôi lứa, nó chỉ có một. Chúng ta quay về khái niệm hạnh phúc tròn. Tất nhiên, bạn có khái niệm về hạnh phúc riêng, nhưng chỉ khi bạn khái niệm nó với một cái tâm không phán xét. Bởi khi bạn áp đặt thước đo của mình lên hạnh phúc của người khác, bạn sẽ không thể trải nghiệm được cảm giác hạnh phúc thực sự là gì. Chúng ta cần trước tiên giải phóng bản thân ra khỏi những định kiến hay những áp đặt do xã hội, gia đình và chính mình đặt ra. Chỉ khi đó, bạn mới nhận ra hạnh phúc thực sự thật ra rất đơn giản chứ không phức tạp như chúng ta vẫn nghĩ.

Thạc sĩ Tuấn Lê

Những thứ mà tiền không thể mua được: Giới hạn đạo đức của thị trường

 

Michael J. Sandel* : Giới hạn đạo đức của thị trường

Ngày nay, tiền gần như mua được tất cả mọi thứ. Những việc mua bán này có gì sai trái không? Để trả lời cho những câu hỏi như thế, chúng ta phải đặt ra câu hỏi lớn hơn: Tiền bạc và thị trường đóng vai trò gì trong một xã hội tốt đẹp?

 

Nếu ta bị phạt tù ở Santa Barbara, bang California, nhưng lại không thích điều kiện chuẩn của nhà tù thì ta có thể mua gói nâng cấp buồng giam của mình với giá 90 USD/đêm.
Nếu ta muốn ngăn chặn cái thực trạng bi kịch rằng mỗi năm có hàng ngàn đứa trẻ do các bà mẹ nghiện hút sinh ra thì ta có thể đóng góp vào một quỹ từ thiện dùng cơ chế thị trường để cải thiện vấn đề: đó là tặng 300 USD cho bất kỳ phụ nữ nghiện hút nào tình nguyện đi triệt sản.

Hay nếu ta muốn dự một phiên điều trần của Quốc hội Hoa Kỳ nhưng lại ngại xếp hàng mấy giờ đồng hồ, ta có thể sử dụng dịch vụ của công ty xếp hàng thuê. Công ty này sẽ thuê những người vô gia cư hay những người cần việc làm để đứng chờ, ngay cả qua đêm nếu cần. Ngay trước khi phiên điều trần diễn ra, khách hàng chỉ việc xuất hiện và lấy chỗ của người đã đứng xếp hàng thay trước đó rồi ngồi vào ghế hàng đầu.

Một số người cho là không; mọi người nên được quyền tự do mua bất cứ thứ gì thiên hạ bán. Một số người khác lại cho rằng có những thứ không nên đem ra đổi chác bằng tiền. Nhưng tại sao lại như vậy? Cụ thể là bán gói nâng cấp phòng giam cho những người có tiền, hay thưởng tiền để triệt sản, hay thuê người xếp hàng thay thì sai ở chỗ nào?

Việc đặt ra và tranh luận câu hỏi như thế này trên các diễn đàn chính trị có vai trò quan trọng hơn bao giờ hết. Chúng ta đã chứng kiến một cuộc cách mạng thầm lặng diễn ra trong suốt ba thập kỷ qua. Thị trường và tư duy thị trường đã vươn tới mọi khía cạnh đời sống mà trước kia do các giá trị phi thị trường quyết định như: đời sống gia đình, quan hệ cá nhân, y tế và giáo dục, bảo vệ môi trường và công lý, an ninh quốc gia và đời sống dân sự.

Chúng ta đã trôi dạt từ chỗ có kinh tế thị trường (market economy) đến chỗ trở thành xã hội thị trường (market society) mà gần như không hề hay biết. Sự khác biệt nằm ở chỗ: kinh tế thị trường là công cụ – một công cụ rất giá trị và hiệu quả – trong tổ chức hoạt động sản xuất; còn xã hội thị trường thì ngược lại là một xã hội mà cái gì cũng đem ra bán được. Xã hội thị trường là một lối sống mà giá trị thị trường len lỏi vào mọi mối quan hệ xã hội và thống trị mọi mặt của đời sống.

Chúng ta nên lấy làm lo ngại trước xu hướng này vì hai lý do. Thứ nhất, khi cái bóng đồng tiền ngày càng lớn trong xã hội, thì sự khác biệt giữa có tiền và không có tiền sẽ ngày càng rõ rệt. Nếu người giàu chỉ hơn người khác chủ yếu ở những chuyện có du thuyền sang trọng hay những kỳ nghỉ hào nhoáng thì sự bất bình đẳng trong xã hội cũng chẳng quan trọng như ngày nay. Nhưng khi đồng tiền quyết định quyền tiếp cận giáo dục, y tế, ảnh hưởng chính trị, và sự an toàn của cộng đồng, thì cuộc sống sẽ trở nên rất khó khăn cho những người có thu nhập khiêm tốn. Thị trường hóa tất cả mọi thứ sẽ làm hố ngăn cách giàu–nghèo trở nên gay gắt.

Lý do thứ hai mà chúng ta không nên ra giá cho mọi hoạt động của con người là vì làm như vậy tức là hành vi lũng đoạn. Mại dâm là một ví dụ kinh điển. Một số người phản đối mại dâm vì họ cho rằng nghề này chủ yếu bóc lột người nghèo, những người mà chuyện bán thân không thực sự là tự nguyện. Nhưng có những người khác phản đối mại dâm với lý do rằng biến tình dục thành món hàng là một hành động làm thoái hóa, biến chất con người.

Ý tưởng cho rằng quan hệ thị trường làm lũng đoạn những thứ có ý nghĩa lớn không chỉ giới hạn trong vấn đề tình dục hay cơ thể người, mà nó còn có thể bao gồm cả lợi ích và hành vi công dân. Ví dụ như bầu cử. Chúng ta không cho phép bầu cử vận hành theo cơ chế thị trường tự do, mặc dù một thị trường như thế sẽ vận hành “hiệu quả” theo cách hiểu kinh tế học. Nhiều người không hề đi bầu, vậy tại sao ta lại bỏ phí các lá phiếu đó? Tại sao không để cho những người không quan tâm lắm đến kết quả bầu cử đem lá phiếu của họ bán cho người quan tâm? Đôi bên sẽ đều có lợi. 

Lý lẽ hay nhất để phản đối chuyện mua bán phiếu là vì phiếu bầu không phải là tài sản tư mà nó là một trách nhiệm công. Coi lá phiếu như hàng hóa để tạo ra lợi nhuận tức là làm suy đồi, biến chất ý nghĩa thể hiện trách nhiệm công dân của nó.

Nhưng nếu thị trường phiếu bầu đáng bị phản đối vì nó làm lũng đoạn nền dân chủ, vậy hệ thống tài chính vận đồng bầu cử thì sao? Các hệ thống này, bao gồm cả hệ thống tài chính phục vụ tranh cử ở Mỹ, cho phép người giàu có tiếng nói lớn hớn trong các kỳ bầu cử. Bác bỏ thị trường phiếu bầu để giữ gìn tính liêm chính của nền dân chủ có thể là một lý do để chúng ta đặt ra mức trần trong đóng góp tài chính cho các ứng viên chính trị.

Đương nhiên là chúng ta thường bất đồng về định nghĩa thế nào là “lũng đoạn” hay “suy đồi”. Để nhận định xem mại dâm có phải là suy đồi hay không thì phải xem chuyện tình dục của con người cần được đánh giá đúng mực ra sao. Để đánh giá xem chuyện nâng cấp buồng giam có làm lũng đoạn ý nghĩa công lý hay không thì phải xem mục đích của việc trừng phạt tội phạm phải là gì. Để đưa ra quyết định có cho phép mua bán nội tạng con người cho mục đích cấy ghép, hay có được dùng lính đánh thuê trong chiến tranh hay không, chúng ta phải xem xét nghiêm túc phẩm giá của con người và trách nhiệm công dân.

Những vấn đề nêu trên đều là những vấn đề gây tranh cãi và người ta thường ngại phải đối mặt với chúng trên các diễn đàn công cộng. Nhưng đó là một sai lầm. Sự ngần ngại của chúng ta khi đối mặt với những câu hỏi liên quan đến đạo đức này trong chính trị khiến chúng ta bị động khi xem xét một trong những vấn đề quan trọng nhất của thời đại: Ở đâu thì thị trường phục vụ cho lợi ích chung, còn chỗ nào thì không nên có thị trường? 

Michael J. Sandel là giáo sư triết học chính trị tại Đại học Harvard (Mỹ). Ông là tác giả của nhiều quyển sách về công lý xã hội và triết lý chính trị. Công việc của ông tập trung vào những câu hỏi gai góc về đạo đức và công lý. Một trong những quyển sách gần đây rất nổi tiếng của ông là “Những thứ mà tiền không thể mua được: giới hạn đạo đức của thị trường” (What money can’t buy: the moral limits of markets), từng được xuất bản ở Việt Nam. Quyển sách này cùng nhiều tác phẩm của GS Sandel được dịch ra hàng chục thứ tiếng và xuất bản khắp nơi trên thế giới. Những bài giảng tại Đại học Harvard của ông được chiếu trực tuyến trên mạng Internet, thu hút rất nhiều người xem. Ông cũng thường xuyên đi diễn thuyết ở nhiều nước trước cử tọa có khi đến hàng chục ngàn người. Vào tháng 3/2020, GS Sandel sẽ lần đầu đến Việt Nam và có buổi diễn thuyết ở TP Hồ Chí Minh.

Nguyễn Trịnh Đôn dịch