Lương tâm của con người có được, từ sự lắng đọng của truyền thống và văn hóa, từ gia đình và giáo dục, hay tín ngưỡng tôn giáo… Hàng nghìn năm qua, dưới nhiều hình thức và giải pháp khác nhau, loài người tiến bộ luôn đặc biệt chú ý nuôi dưỡng và vun đắp cho cái “phần hồn” tinh túy này!
Cần nhấn mạnh lại rằng, lịch sử nhân loại, trong mọi thời đại, khi nói đến giáo dục, trước tiên người ta nghĩ ngay đến giáo dục lương tri. Chẳng thế mà ngay từ thời Hy Lạp cổ đại, nhà triết học và bác học Aristoteles, đã răn dạy: “Giáo dục tâm trí mà không giáo dục con tim thì không phải là giáo dục“. Bởi giáo dục mà thiếu giáo dục lương tâm, sẽ chỉ tạo ra những kẻ mất phương hướng, như danh họa Vincent Willem van Gogh (1853- 1890), đã khẳng định: “Lương tâm là la bàn của con người“.
Nhưng quá trình giáo dưỡng lương tâm luôn có nguy cơ bị phá hủy, bởi những tác nhân cực đoan.
Tác nhân đầu tiên phải kể đến chính là những đường lối tuyên truyền gây méo mó, lệch lạc nhận thức của số đông công chúng. Nước Đức văn minh từng bị đầu độc bởi chủ nghĩa bài Do Thái là một ví dụ điển hình. Thử hỏi khi những yếu tố cấu thành lương tri đều bị phá hủy, hay bị xuyên tạc, lệch lạc, thậm chí bị nhồi nhét cả những tư tưởng bạo lực, giành giật, thì lương tâm con người sẽ ra sao? Chắc chắn, đó chỉ là một xã hội mà số đông dân chúng coi lợi ích vật chất thực dụng là tối thượng mà bất chấp cả nhân cách và nhân tính, một nơi tiềm ẩn những nguy cơ chống lại loài người.
Tác nhân thứ hai đi ngược với việc giáo dưỡng lương tâm là khuynh hướng chạy theo tính hiếu danh. Theo Sigmund Schlomo Freud (1856-1939) - nhà tâm lý học vĩ đại người Đức, thì “tình dục” và “thị dục huyễn ngã” (lòng mong muốn được người khác cho mình là vẻ vang, quan trọng) là hai thị dục căn bản nhất. Còn John Dewey (1859 -1952) - nhà triết học, tâm lý học, và cũng là một nhà cải cách giáo dục người Mỹ cho rằng: “Thị hiếu mạnh nhất của con người là thị dục huyễn ngã”. Chính dục vọng này, cũng đã thúc đẩy tính hiếu danh của con người. Bởi vậy nếu một nền giáo dục, mang nặng bệnh thành tích, coi trọng bằng cấp, giải thưởng, thì sẽ như nuôi dưỡng mặt trái của thị dục này và khuyến khích nó lấn át những phẩm cách tốt đẹp chân chính, đồng thời xui khiến người ta chỉ chạy theo đối phó với thi cử, mà xem nhẹ thực học. Một nền giáo dục như vậy tuyệt đối không thể là môi trường tốt để bồi đắp lương tâm.
Cuối cùng, một khuynh hướng giáo dục xa rời với giáo dưỡng lương tâm, mà đáng tiếc đang khá phổ biến, đó là lối giáo dục thực dụng, phiến diện. Điều này thật nguy hại, như nhà bác học vĩ đại Albert Einstein (1879-1955) đã từng cảnh báo:
“Dạy cho con người một chuyên ngành thì chưa đủ. Bởi bằng cách đó, anh ta tuy có thể trở thành một cái máy khả dụng nhưng không thể trở thành một con người với đầy đủ phẩm giá. Điều quan trọng là anh ta phải được dạy để có được một cảm thức sống động về cái gì là đáng để phấn đấu trong cuộc đời. Anh ta phải được dạy để có được một ý thức sống động về cái gì là đẹp và cái gì là thiện. Nếu không, với kiến thức được chuyên môn hóa của mình, anh ta chỉ giống như một con chó được huấn luyện tốt hơn là một con người được phát triển hài hòa. Anh ta cần phải học để hiểu những động cơ của con người, hiểu những ảo tưởng và những nỗi thống khổ của họ để tìm được một thái độ ứng xử đúng đắn với từng con người đồng loại của mình cũng như với cộng đồng” (A. Einstein, Thế giới như tôi thấy, NXB Tri thức 2007, trang 48).
***
Nếu như vì dục vọng bất kham, mà con người đến với tội lỗi, thậm chí hủy diệt, thì vì lương tâm, mà con người dám hy sinh, gắng hết sức mình, tiễu trừ cái ác, cái phản động-bất lương, nhờ thế mà nhân loại liên tục phát triển, ngày một văn minh và tiến bộ hơn.
Bởi vậy, kết quả của quá trình giáo dưỡng lương tâm sẽ ảnh hưởng tới sự tồn vong của một xã hội, một đất nước, hay đơn giản hơn là sự thành bại trong cuộc chiến giữa “phần người” và “phần con” trong từng cá nhân. Thứ ánh sáng tâm hồn ấy đến từ tiềm thức sâu thẳm, luôn cần được thức tỉnh, bởi nó là thước đo cho cái thang bậc tiến hóa nghiệt ngã của loài người.
