Hai trong một - Bước chậm lại

 

HAI TRONG MỘT - BƯỚC CHẬM LẠI

Tư Duy Nhanh và Chậm

Có một lần tôi nhìn thấy chồng của người chị họ chở một cô gái thật xinh đi trên đường phố. Cô gái ngồi sau yên xe trông thật trẻ trung, dễ thương và rất thân mật với người đàn ông ấy. Hình ảnh tất bật, khổ sở của người chị họ vừa là quần áo cho chồng vừa đẩy vòng nôi ru đứa con út đang ốm sốt chợt hiện lên trong tâm trí của tôi. Tôi buồn và giận, định bụng sẽ tìm cách báo cho chị để ngăn ngừa hậu họa. May thay, tôi chưa có ‘cơ hội’ra tay nghĩa hiệp thì được biết cô gái trẻ ấy là em gái út của anh. Tôi giật mình mà tự nhủ từ nay xin chừa thói ‘mồm nhanh hơn não’.

Các bạn, và tôi trong những tình huống trên đều hành động dưới sự điều khiển của một hệ thống mà Daniel Kahneman (nhà tâm lý học đoạt giải Nobel) gọi là hệ thống tư duy nhanh của trí não.

Daniel Kahneman nêu quan điểm rằng bộ não của chúng ta lệ thuộc vào một hệ thống lõi kép để xử lý thông tin và ra quyết định. Ông gọi hệ thống thứ nhất là tự động (cảm xúc) và hệ thống thứ hai là kiểm soát (nhận thức). Hai quy trình này kết hợp với nhau để tạo thành nền tảng cho quá trình ra quyết định. Nếu hiểu cách vận hành của từng hệ thống, chúng ta có thể sử dụng kiến thức này để đưa ra những quyết định đúng đắn hơn và tác động đến những người quanh ta.

Hệ thống 1 (tư duy nhanh) có tính trực giác, tự động, và thường hoạt động dưới tầng ý thức. Đâu đó ẩn sâu trong tiềm thức của chúng ta là một biển cả mênh mông của giả định – những niềm tin của bản thân vốn không có, hoặc không đủ cơ sở xác đáng nhưng lại bám rễ thâm căn cố đế - khiến chúng ta vội vàng ‘nhảy’ ngay đến kết luận khi có một vài manh mối ban đầu. Tuy nhiên, những kết luận của cách tư duy nhanh không phải bao giờ cũng tiềm ẩn rủi ro hay gây xấu hổ như trường hợp mà bạn, hay tôi có thể hoặc đã gặp phải. Thực tế cho thấy trực giác đôi khi có sức mạnh đáng kinh ngạc, và khi tư duy của chúng ta được rèn luyện đến một mức độ cao thì hệ thống 1 sẽ được kích hoạt rất nhanh để chúng ta đi đến những kết luận chóng vánh nhưng hiệu quả. Một kỳ thủ cao cơ sau hàng nghìn giờ miệt mài luyện chước chỉ cần liếc qua bàn cờ trong nháy mắt là có thể kết thúc một cuộc đấu trí cam go.

Hệ thống 2 (tư duy chậm) có tính phân tích, cân nhắc và lý trí hơn, đòi hỏi nhiều công sức hơn,là cách thức chúng ta tư duy về thế giới. Chúng ta thường nghĩ rằng Hệ thống 2 đóng vai trò quyết định, nhưng về bản chất nó là một hệ thống ‘lười biếng’, có kiểm soát, thường xuất hiện khi các quy trình tự động của chúng ta bị gián đoạn.

Hai hệ thống này liên tục kết nối, hỗ trợ lẫn nhau. Thông thường, hệ thống 1 liên tục tạo ra các cảm xúc, các cảm nhận trực giác và dự định mà nếu được Hệ thống 2 chấp nhận thì chúng sẽ biến thành niềm tin và hành động. Nói khác đi, đây là lúc hệ thống 1 ‘tối đa hóa hành động’ và hệ thống 2 ‘tối thiểu hóa nỗ lực’. Sự tác động qua lại giữa hai hệ thống này diễn ra suôn sẻ cho đến khi chúng ta gặp phải một điều gì đó trái với hiểu biết thông thường của ta về thế giới xung quanh. Khi đó, hệ thống 1 sẽ ‘tối thiếu hóa hành động’ và kêu gọi hệ thống 2 ‘tối đa hóa nỗ lực’ để đưa ra những kết luận có sự tham gia tích cực của ý thức.

Mặc dù chúng ta thường nghĩ mình lý trí, trên thực tế chính hệ thống tư duy nhanh và tự động của chúng ta lại đóng vai trò quyết định. Hệ thống 1 dựa vào nguyên tắc tự giải quyết vấn đề theo kinh nghiệm để giảm bớt độ phức tạp của thông tin thu nhận và tăng tốc độ ra những quyết định mà đa phần là có hiệu quả. Tuy nhiên, thiếu cách tiếp cận lý trí hơn của Hệ thống 2, các quy trình tự động của chúng ta có thể lệch lạc, đặc biệt trong kỷ nguyên công nghệ số với cả thế giới nằm ở đầu ngón tay. Chúng ta đang sống rất nhanh khi các thiết bị thông minh có thể thay thế cả hai hệ thống trong một bộ não con người.

Chúng ta có thể tiếp cận một lượng thông tin khổng lồ chỉ trong đơn vị thời gian tính bằng giây và không ít chúng ta đã có những kết luận và hành động mà thế giới mạng gọi là ‘tay nhanh hơn não’.

Tư duy nhanh và chậm cho ta thấy tâm trí của mình gồm hai hệ thống. Hệ thống 1 hoạt động theo bản năng và đòi hỏi rất ít nỗ lực; Hệ thống 2 hoạt động tỉ mẩn hơn và đòi hỏi sự tập trung nhiều hơn. Những suy nghĩ và hành động của ta thay đổi tùy thuộc vào hệ thống nào đang kiểm soát bộ não vào thời điểm đó.

‘Ta nhìn sự vật không phải theo cách chúng vốn có mà theo cách của chính bản thân mình.’ Eric Butterworth