Di sản tinh thần của một không gian tri thức

 

DI SẢN TINH THẦN CỦA MỘT KHÔNG GIAN TRI THỨC

Với tính chất là kênh truyền thông nổi bật của thế kỷ 20, những tòa báo và nhà sách cũng là những điểm hội họp và truyền bá các tư tưởng canh tân và chủ nghĩa dân tộc.

Hàng Bông – Hàng Gai với sự dày đặc của các tòa soạn, nhà in và hiệu sách, là một nơi truyền bá các tư tưởng giải phóng dân tộc cũng như hiện đại hóa xã hội Việt Nam trong hai thập niên bản lề trước năm 1945.

Từ những tờ báo và nhà in ở khu vực Hàng Bông - Hàng Gai, các trí thức Việt Nam đã hình thành nên một hệ sinh thái tri thức quan trọng, lan tỏa nhiều giá trị văn hóa cho xã hội. 

Chỉ dài một cây số, tuyến phố có còn được ghi nhớ như một phố thứ 37 của Hà Thành: Phố Hàng Báo

Người đầu tiên biến phố Hàng Bông thành phần nối dài thịnh vượng của phố in khắc ván Hàng Gai là F. H. Schneider. Năm 1887, ông đã lập ra nhà in của mình tại số 49-51 phố Hàng Bông, trên cơ sở mua lại các thiết bị in ấn của nhà in nhà nước thuộc địa.

Đây chính là mốc sẽ quy tụ những nhà in và tòa báo trên tuyến phố Hàng Bông - Hàng Gai, làm thành một trung tâm sớm nhất của báo chí quốc ngữ Hà Nội. 

Năm 1913, Schneider xuất bản tờ Đông Dương Tạp Chí và 2 năm sau ra tờ Trung Bắc Tân Văn, đều ghi đậm dấu ấn văn bút của Nguyễn Văn Vĩnh. Chính ông đã mua lại nhà in vào năm 1918 và tờ Trung Bắc Tân Văn một năm sau đó trước khi Schneider trở về Pháp (năm 1923).

Nhà in và báo quán này chuyển về số nhà 61-63 cùng phố Hàng Bông, qua vài lần thay đổi đã trở thành nơi in hai tờ báo Trung Bắc Tân Văn và Hà Thành Ngọ Báo (thường gọi là Ngọ báo, ra số đầu ngày 2-5-1927), cũng là những tờ báo phổ thông nhất lúc bấy giờ. 

Vũ Đình Long, tác giả vở Chén thuốc độc, năm 1925 mở Tân Dân thư quán ở 93 Hàng Bông. Năm 1930, ông mở nhà in và năm 1934, xuất bản tờ Tiểu Thuyết Thứ Bảy, mà theo Vũ Bằng thì trong cả nước khi đó, là tờ báo duy nhất "chuyên về tiểu thuyết". 

Sự vận hành uyển chuyển của Tân Dân đã đưa nơi này từ in ấn và phát hành thông thường thành nơi cho ra đời những xuất phẩm đẹp và có nội dung cao cấp, trở thành một tiêu chuẩn để so kè với những "đế chế" báo chí khác, chẳng hạn Tự lực văn đoàn với các tờ Phong Hóa, Ngày Nay và Nhà xuất bản Đời Nay.

Số 7 Hàng Bông, nơi có tòa soạn tờ Khoa học nổi tiếng của nhà khoa học Nguyễn Xiển vào các năm 1942-1944,

Nhà in Rạng Đông (số 194) là nơi in tờ Độc Lập, cơ quan của Đảng Dân chủ Việt Nam trong Việt Minh, vào năm 1945-1946. 

Đây chính là nơi Văn Cao làm việc như một họa sĩ trình bày và gặp gỡ người bạn đời tương lai là con gái ông chủ nhà in, bà Nghiêm Thúy Băng.

Nhà in Ngô Tử Hạ (số 24) hay Phủ Doãn với dãy số lẻ đầu phố là một loạt tờ: Vịt Đực, Tin Mới, Sports jeunesse d'Indochine (Thể thao thanh niên Đông Dương, cơ quan của Tổng cục Thể dục, thể thao và thanh niên Đông Dương thời toàn quyền Decoux), và một số tờ báo sau Cách mạng tháng Tám 1945.

Với tính chất là kênh truyền thông nổi bật của thế kỷ 20, những tòa báo và nhà sách cũng là những điểm hội họp và truyền bá các tư tưởng canh tân và chủ nghĩa dân tộc. Hàng Bông – Hàng Gai với sự dày đặc của các tòa soạn, nhà in và hiệu sách, là một nơi truyền bá các tư tưởng giải phóng dân tộc cũng như hiện đại hóa xã hội Việt Nam trong hai thập niên bản lề trước năm 1945.

Nguyễn Công Hoan viết trong truyện ngắn Tôi chủ báo, anh chủ báo, nó chủ báo (1934), chế giễu việc làm chủ nhiệm báo là một công việc "đeo công mắc nợ" để bám lấy cái danh hão: "Bỏ tiền ra thì xót ruột, nhưng cái lá nhãn tờ báo ngày nào cũng an ủi tôi. Ngắm cái chỗ đề tên chủ nhiệm, nó hay hay, nó thinh thích. Thôi thì cũng hả lòng; mấy ai đã đủ tư cách đứng đầu một cơ quan ngôn luận!".

Nhiều thương nhân, dân biểu hay những người viết có động cơ chính trị đã nhảy ra làm báo, trong khi các cây bút chạy qua chạy lại giữa các tờ để kiếm sống.

Cảnh tượng làm báo dẫu vậy, vẫn đem lại cho các thanh niên yêu văn chương và báo chí một thế giới hứa hẹn sự tiến bộ.

Tô Hoài đã ghi lại việc những truyện ngắn đầu tiên của ông được đăng trên tờ Hà Nội Tân Văn là nhờ nữ sĩ Hằng Phương, vợ của nhà văn Vũ Ngọc Phan, nhặt lên từ đám bản thảo đã loại.

Tô Hoài kể, những đồng nhuận bút đầu tiên là "cây gậy thần của ông bụt Vũ Ngọc Phan cho tôi" và "Thế là tôi vào nghề văn".

Từ những tờ báo và nhà in ở khu vực Hàng Bông - Hàng Gai, các trí thức Việt Nam đã hình thành nên một hệ sinh thái tri thức quan trọng, lan tỏa nhiều giá trị văn hóa cho xã hội. 

Ngày nay không còn tòa soạn hay nhà in nào trên trục phố này, cũng không có một hiệu sách nào đúng nghĩa. Hàng Bông - Hàng Gai trở thành tuyến phố của du lịch với các cửa hiệu đồ lưu niệm và khách sạn, cùng một vài nhà giữ nghề may quần áo hay cờ, trướng cho lễ lạt.

theo Tuổi trẻ cuối tuân